W Polsce żyją dziesiątki gatunków raków, które odgrywają istotną rolę w ekosystemach wodnych naszego kraju. Od wieków były one także źródłem pożywienia dla mieszkańców wsi i miast, a ich mięso cenione jest do dzisiaj. Niestety, ze względu na degradację środowiska naturalnego oraz wprowadzenie gatunków inwazyjnych, wiele gatunków raków w Polsce jest zagrożonych.
W Polsce żyją trzy rodziny raków: Astacidae, Cambaridae i Parastacidae. W rodzinie Astacidae znajduje się najwięcej gatunków, w tym najsłynniejszy polski gatunek – rak szlachetny. Niestety, rak szlachetny jest zagrożony wyginięciem i obecnie jest objęty ochroną prawną. W rodzinie Cambaridae najliczniejszym gatunkiem jest rak pręgowaty, którego populacja jest stabilna. W rodzinie Parastacidae w Polsce żyje tylko jeden gatunek – rak australijski, który jest gatunkiem inwazyjnym i stanowi poważne zagrożenie dla rodzimych gatunków raków.
Każdy gatunek raka ma swoje charakterystyczne cechy. Niektóre z nich mają piękne ubarwienie, inne wyróżniają się dużymi rozmiarami, a jeszcze inne mają interesujące zachowania i strategie przetrwania. Rak szlachetny, na przykład, wyróżnia się charakterystycznym błękitnym ubarwieniem szponów i ciała, a rak pręgowaty posiada charakterystyczne paski na pancerzu.
Nie tylko jednak ich wygląd, ale także rola w ekosystemach wodnych, stanowi o znaczeniu raków w Polsce. Rak szlachetny, oprócz swojej wartości kulinarnej, odgrywa ważną rolę w ekosystemach rzek i jezior, ponieważ jest jednym z najważniejszych drapieżników w wodach śródlądowych. Rak pręgowaty i inne gatunki raków również pełnią ważne funkcje w ekosystemach, regulując liczebność innych organizmów i pomagając w utrzymaniu równowagi biologicznej.
W artykule „Gatunki raków w Polsce – co warto o nich wiedzieć” przyjrzymy się bliżej różnym gatunkom raków, ich charakterystycznym cechom oraz roli w ekosystemach. Omówimy także zagrożenia, jakie stoją przed tymi organizmami oraz działania podejmowane na ich ochronę.
ILE JEST GATUNKÓW RAKÓW W POLSCE?
Obecnie w otwartych wodach Polski spotykać możemy 4 gatunki raków: dwa rodzime – rak szlachetny i rak błotny oraz dwa obce, sprowadzone z Ameryki Północnej – rak pręgowaty i rak sygnałowy.
Rodzime gatunki raków objęte są ochroną częściową, co w praktyce oznacza obowiązek natychmiastowego i ostrożnego wypuszczenia ich do wody z której zostały przypadkowo pozyskane. Przypadkowo – ponieważ raki te nie mogą być przedmiotem amatorskiego połowu.
Raki obce – pręgowaty i sygnałowy należą do gatunków inwazyjnych, czyli takich które zagrażają rodzimym, wypierając je z ich siedlisk na drodze konkurencji międzygatunkowej czy przez roznoszenie śmiertelnej dla europejskich raków choroby – dżumy raczej. Dlatego też gdy je pozyskamy – nie wolno ich wpuścić z powrotem do wody. Raki inwazyjne możemy zabrać ze sobą i skorzystać z dostępnych przepisów kulinarnych. Jeśli jednak nie mamy takich możliwości lub chęci najlepszym i najbardziej humanitarnym sposobem uśmiercenia jest usypianie raków przez zamrożenie. Lecz zanim do tego będziemy mieli sposobność, wobec zasadniczych różnic w post
RAK PRĘGOWATY
Rak pręgowaty Orconectes limosus zwany inaczej pręgowanym lub amerykańskim jest obecnie najpowszechniej występującym rakiem w wodach Polski. Przybył do Europy w 1890 roku z Pensylwanii, sprowadzony przez Maxa von dem Borne – niemieckiego hodowcę, pioniera w hodowli ryb. Około 100 raków tego gatunku zostało wpuszczonych do majątku w Barnówku – zaraczono nimi staw o powierzchni około 1000 m² położony nad rzeką Myślą koło Dębna Lubuskiego. Stąd rozprzestrzenił się bardzo szybko po wodach Polski i Europy. Dzięki silnej ekspansji terytorialnej rak amerykański przesuwa swoje granice bytowania około 20 km rocznie, obecnie występuje powszechnie na naszym kontynencie. Jest przykładem superorganizmu, który dzięki odporności na dżumę raczą, szybkiemu wzrostowi, dużej płodność i lepszemu dostosowywaniu się do niekorzystnych zmian środowiska wypiera rodzime gatunki. Nie jest wskaźnikiem czystości wody. Łatwo go rozpoznać po niewielkim rozmiarze (do 10-15 cm), braku listewki na środku dzioba, kremowobiałej barwie spodu szczypiec oraz charakterystycznych wiśniowych pręgach na odwłoku. Wyróżniają go też kolce występujące na „policzkach” oraz na szczypcach – stąd jego amerykańska nazwa – rak kolczystopoliczkowy.
RAK SYGNAŁOWY
Raka sygnałowego Orconectes limosus zwanego inaczej rakiem szwedzkim lub kalifornijskim spotkać możemy w dorzeczu rzeki Wieprzy czy Drawy. Nie można wykluczyć obecności tego gatunku w innych wodach, zwłaszcza przy istniejących hodowlach ryb, gdzie bywa zawleczony z materiałem hodowlanym. W Europie pojawił się w latach sześćdziesiątych XX wieku – sprowadzono go do Szwecji – a później i innych krajów europejskich – w celach hodowlanych. Jest rakiem znacznie większym niż pręgowaty, przypomina wyglądem ginącego raka szlachetnego. Ma gładki pancerz, masywne „homarze” szczypce, których spód ma barwę czerwonawą. Jego cechą charakterystyczną jest „sygnał” – biała plama występująca w kącie szczypiec. Podobnie jak rak pręgowaty stanowi niebezpieczeństwo dla europejskich gatunków raków z racji nosicielstwa dżumy raczej oraz dużej agresywności i zdolności przystosowywania się do warunków środowiska.
RAK BŁOTNY
Rak błotny Astacus leptodactylus – inaczej stawowy, długoszczypcowy, lub krawiec. Pierwotnie zamieszkiwał tereny zlewisk Morza Czarnego i Kaspijskiego, był więc rodzimy w granicach południowo-wschodnich dawnej Rzeczpospolitej. Rozróżniamy go po chropowatym, pokrytym guzkami pancerzu oraz długich, domykających się i przypominających nożyczki szczypcach, których spód ma barwę kremowobiałą. Jego biologia jest podobna do biologii raka szlachetnego, ma jednak mniejsze wymagania środowiskowe, znosi wody bardziej żyzne, z mulistym dnem. Podobnie jak rak szlachetny narażony jest na wymarcie.
RAK SZLACHETNY
Rak szlachetny Astacus astacus – zwany inaczej rzecznym, szerokoszczypcowym lub szewcem to największy i najcenniejszy rodzimy skorupiak, osiągający 20-30 cm długości.
Dożywa ponad 20 lat. Jest reliktem okresu polodowcowego. W tym okresie wody powierzchniowe tworzyły się z topniejącego śniegu i lodu. Dlatego także obecnie rakowi szlachetnemu najbardziej odpowiadają wody czyste, niezbyt bogate w roślinność, chłodne
i natlenione, z dnem twardym, w którym może kopać nory. Jego wrażliwość na zanieczyszczenia powoduje, że możemy go uważać za bioindykator – organizm wskaźnikowy czystych wód. Będąc organizmem wszystkożernym rak ten pełnił w naszych wodach przede wszystkim funkcje sanitarne – odżywia się świeżą padliną, choć głównym składnikiem jego pokarmu są rośliny wodne.
Raka tego odróżniamy przede wszystkim po masywnych, niedomykających się szczypcach, których spód ma barwę czerwonawą. Innymi cechami charakterystycznymi są drobne guzki przy bruździe karkowej, gładkie” policzki” oraz wyraźna listewka wzdłuż środka dzioba.
Niestety ten cenny skorupiak znajduje się w kraju na skraju wymarcia, a za jego tragiczną sytuację odpowiada człowiek. Dla przykładu w ciągu ostatnich 100 lat z ponad 474 znanych miejsc poławiania raków na Pomorzu zostało jedynie ok. 25 stanowisk.